Zamek Książęcy w Oleśnicy

---

Historia

Okres piastowski

Pierwsze wzmianki o osadzie w Oleśnicy datują się na 1239 rok, kiedy książę Henryk II Pobożny gościł Stefana ze Skalic oraz opata Piotra z klasztoru Cystersów w Henrykowie. Interesowali się oni uzyskaniem dokumentu potwierdzającego nadanie części wsi Skalice dla klasztoru. Taki akt sugeruje, że zamek musiał istnieć już wcześniej, ponieważ sąsiednie miejscowości pełniły funkcje pomocnicze wobec niego. Oleśnica była wówczas centrum władzy kasztelanów. Wzniesiony na wzniesieniu, gród był otoczony palisadami, wałem ziemno-drewnianym oraz fosą.

Informacje dotyczące murowanej warowni pochodzą z 1292 roku, kiedy to książę Henryk V Brzuchaty wniósł sprawę o prawa do karczmy w Rakowie, co także przyczyniło się do rozwoju zamku. Po jego śmierci w 1296 roku, władzę nad regionem przejął Henryk III głogowski, a Oleśnica stała się strategiczną, graniczną twierdzą. Upadek księstwa w 1309 roku doprowadził do podziału terytoriów między pięciu synów, co zahartowało Bolesława, który stał się władcą tej ziemi. W latach 30. XIV wieku, z inicjatywy Konrada I oleśnickiego, wzniesiono gotycki zamek, który miał około 20 metrów wysokości i znaczące wymiary. Stworzony jako dwa poziomy, składał się z monumentalnej zabudowy. W tej formie zamek w Oleśnicy był jednym z najbardziej okazałych budynków na Śląsku w tamtym okresie. Stojąc na solidnych fundamentach, był otoczony murami, które łączyły się z bramą oraz mostem zwodzonym.

W XIV wieku bramy miejskie otoczone były przez mur, z którego do dziś została zachowana Brama Wrocławska. W latach 1343–1345 Konrad I wciągnął się w walki z królem Kazimierzem Wielkim, prowadząc do zajęcia zamku przez jego wojska w 1345 roku.

W czasie wojen husyckich, Piastowie oleśniccy opowiedzieli się po stronie katolików, co zaowocowało atakiem husytów w 1432 roku. Zamek został częściowo zniszczony. Wtedy jednak przystąpiono do jego odbudowy, dodając nowe elementy do zamku. Nowe skrzydło mieszkalne zostało zbudowane, co pozwoliło na dalszą rozbudowę zabudowań. Figura tarczownika, symbolizująca niepodległość, pozostała do dziś jako fragment historii zamku.

Zamek pod władaniem Podiebradów

Po śmierci Konrada X Białego, ostatniego księcia z dynastii Piastów w 1495 roku, Oleśnica nie miała władcy aż do decyzji króla Władysława II Jegiellończyka, który mianował Henryka I Starszego nowym księciem. Od tamtego momentu księstwo weszło w posiadanie Podiebradów. W 1542 roku rozpoczęła się długo oczekiwana przebudowa zamku, która trwała aż przez 20 lat, na co szczególny wpływ miała fortuna Krystyny Szydłowieckiej.

W pierwszym etapie odbudowy skoncentrowano się na gotyckiej części, nadając jej nowoczesny, renesansowy charakter. Budowlę podzielono na cztery pierzeje, z dwuspadowymi dachami, co znacząco wpłynęło na wygląd zewnętrzny. Natomiast zaprojektowaniem całości zajął się Jakub Parr, przybyły z Włoch, który współpracował z lokalnymi rzemieślnikami. Również obwarowania zamku zostały wzmocnione. Znane są też popiersia Jana i Krystyny, utworzone w czasie przebudowy.

W latach 1559–1560 przebudowa nabrała nowego tempa. Do wykończonej części północno-wschodniej dodano nowe renesansowe skrzydło, które posłużyło jako rezydencja dla księcia Jana. Był to kompleks powiększony, z nową wieżą, która zyskała ośmiokątny kształt oraz galerią na szczycie, pełną dekoracji.

Od 1587 roku Karol II Podiebradowicz stał się samodzielnym władcą Oleśnicy. Wcześniej dokonano jednak wielu znaczących prac budowlanych, w tym zaangażowano architekta Bernarda Niurona z Lugano. Kluczowe było powstanie wschodniego skrzydła zamku, dostosowanego do książęcych potrzeb, dzięki czemu zamek zyskał na atrakcyjności.

Okres Wirtembergów

W 1647 roku, po śmierci Karola Fryderyka, na mocy testamentu władzę w księstwie objęła jego córka Elżbieta Maria, która poślubiła Sylwiusza Nimroda Wirtemberga. Nowa dynastia wprowadziła zmiany, choć zewnętrzna sylwetka zamku pozostała niezmieniona. W 1662 roku wydano decyzję o przeniesieniu stajni poza jego mury, co usprawniło zamek.

Podczas rządów Chrystiana Ulryka (1702–1704) rozpoczęto przekształcanie zamku w reprezentacyjną rezydencję. Zwiększono otwory okienne, dodano barokowe stiuki, a także utworzono ogród i oranżerię. Ponadto w wyniku jego działań zorganizowano eleganckie pomieszczenia do przechowywania dzieł sztuki oraz zbiorów.

W 1744 roku Oleśnica przechodziła pod władzę Prus, co wpłynęło na dalszą historię zamku. Karol Fryderyk postanowił zrzekać się dominującej roli, a potem władzę sprawował jego brat Chrystian Erdmann. W XVIII wieku doszło do przebudowy zamku, co widoczne jest na licznych rycinach.

Pod koniec XVIII wieku pałac zyskał monumentalny charakter, a z tej okazji zorganizowano także Kolumnę Złotych Godów, która jest dziś lokalną atrakcją.

Okres panowania Welfów

Po śmierci Chrystiana Erdmann w 1792 roku, księstwo przeszło pod władanie Fryderyka Augusta von Braunschweig-Lünenburg, a zmiany te dotyczyły także zamku. W nim miało powstać archiwum oraz apartamenty księżnej, które stawały się oazą każdego z członków rodziny. Przeszły one znaczne zmiany, lecz zamek w Oleśnicy powoli popadał w zapomnienie, stając się jedynie biurem dla urzędników. Dopiero w 1805 roku, po śmierci Fryderyka, nową władzę objął jego bratanek, Fryderyk Wilhelm.

Właśnie w tym czasie zamek zyskał na znaczeniu, gdyż część cennych zbiorów musiała zostać sprzedana, aby uzyskać fundusze na organizację wojska przeciwko Napoleonowi. W latach kolejnych, z postępującą inercją oraz nieobecnością nowych właścicieli, zamku nie nadążano odpowiednio zarządzać.

W 1824 roku, gdy Wilhelm August stał się władcą, zamek pozostawał w równie złym stanie. Wtedy też rozpoczęto wynajem części pomieszczeń celem ich utrzymania. Zmiany potencjalnie mogły rozpocząć nowe etapy w dziejach zamku, lecz odsuwały się w czasie. W 1850 roku, na terenie zamku, pojawił się browar z piwiarnią, co również nie wpłynęło na ochronę pałacu, który dostępny był dla licznych odwiedzających. W celu ożywienia okolicznych atrakcji stworzono liczne plantacje drzew i inne elementy dekoracyjne.

Okres Hohenzollernów

Pierwszym panem na zamku z dynastii Hohenzollernów został Fryderyk Wilhelm, który już w 1885 roku zainicjował prace remontowe. Wprowadzono nowe systemy oświetleniowe oraz grzewcze, co znacząco poprawiło komfort życia w rezydencji. Przebudowa Pałacu Wdów przyniosła wymierne efekty przekształcające obiekt w bardziej elegancką przestrzeń.

Od 1888 roku, po śmierci Fryderyka Wilhelma, zamek stał się częścią majątku jego syna Wilhelma II, a także letnią rezydencją tej rodziny. Kolejne prace prowadzono w latach 1891–1904, a ich celem było udoskonalenie obrazu zamku. Zewnętrzne zmiany jak nowy hełm wieży ukazały odnowę zamku, który zyskał na cechach reprezentacyjnych.

Czas I wojny światowej na krótko uszczuplił zamek, a po wojnie zamek znów stał się siedzibą pałacu rodzin królewskich.

II wojna światowa, wieki XX i XXI

W czasie II wojny światowej, w latach 1944–1945, zamek doznał poważnych strat, kiedy część jego wyposażenia została zniszczona lub wywieziona. Po wojnie zamek przeszedł przez szereg zmian, w tym wykorzystanie przez Armię Czerwoną oraz różnorodne instytucje. Lata 1963–1993 obfitowały w prace konserwatorskie oraz wykorzystanie zamku jako muzeum oraz ośrodka harcerskiego.

W 2023 roku planowane było przyłączenie zamku do miejskiej sieci ciepłowniczej, z myślą o przyszłym rozwoju, natomiast w 2024 roku rozważano przekazanie zarządzania zamkiem miastu. Całe to dzieje czyni zamek w Oleśnicy wyjątkowym obiektem krajobrazu kulturowego, będącym częścią Europejskiego Szlaku Zamków i Pałaców.

Architektura

Zamek Książęcy w Oleśnicy to imponująca budowla o czterech skrzydłach, z trzema kondygnacjami oraz piwnicą, która wyróżnia się wysokim parterem oraz malowniczym dziedzińcem wewnętrznym. Położona pomiędzy północnym a południowo-wschodnim skrzydłem, znajduje się wieża o sześciu piętrach. W tej samej przestrzeni, miedzy skrzydłem południowo-wschodnim a południowo-zachodnim, ustawiona jest wieża o siedmiu kondygnacjach, która zawiera klatkę schodową. Skrzydło południowo-zachodnie wspierane jest przez mansardowy dach; zaś skrzydła południowo-wschodnie i południowo-zachodnie mają dwu pochyłe dachy uzupełnione o widoczne facjaty. Skrzydło bramne przykryte jest dachem płaskim, a znajdująca się obok przybudówka ma dach jednospadowy. Wieża główna charakteryzuje się hełmem gruszkowatym, wieńczonym latarnią.

Pałac Wdów, z kolei, to solidna, czterokondygnacyjna budowla, także podpiwniczona, z dachem dwuspadowym. W północnym rogu pałacu dominuje czworoboczny ryzalit klatki schodowej, przykryty podobnie dachem dwuspadowym. We wschodnim narożniku zauważyć można cylindryczny wykusz, który jest wspornikiem i wnętrze prowadzi przez wszystkie kondygnacje. Przed pałacem umiejscowione jest przedbramie, które nie jest zadaszone. W jego skład wchodzi manierystyczna brama zewnętrzna oraz przejście dla pieszych. Bryła pałacu jest ozdobiona bramą, która kończy się łukiem pełnym, a jej furta zamykana jest łukiem odcinkowym. Całość bramy wieńczy gzyms, wyłamany nad konsolą. Ważnym elementem jest fakt, iż Pałac Wdów połączony jest z kościołem przy pomocy dwukondygnacyjnego łącznika, wykończonego trzema łukami arkad.

Elewacje zamku są przeważnie pokryte sgraffitem, który został gruntownie zrekonstruowany po roku 1945 z zastosowaniem tynków w różnych odcieniach. Skrzydła południowo-wschodniego i południowo-zachodniego cechują się jednolitą stylistyką. Inaczej sytuacja wygląda na skrzydłach północnym i południowo-wschodnim. Skrzydło północno-wschodnie wyróżnia się szczególnie, zawierając elewację bramną, która posiada profilowany gzyms, koronowany attyką w kształcie półkolistych szczytów z prostokątnymi postumentami. W tej części zamek zamknięty jest łukiem koszowym, bogato zdobionym boniowaniami. Nad przybudówką na północnym skrzydle rozciąga się elewacja skrzydła północno-zachodniego, która ma szczyt o falistym wykroju oraz dwa skrajnie rozmieszczone pilastry. Elewacja południowo-zachodnia jest bardziej rozbudowana, liczy sobie 12 osi z sześcioma facjatami oraz zakończona jest profilowanym gzymsem, przy czym szczyty facjat oddzielone są gzymsami i pilastrami. Na drugim piętrze okna charakteryzują się kamiennymi obramieniami z boniami, natomiast trzecie piętro zdobią okna w uszakowych ramach.

Znaczna część elewacji dziedzińca również została udekorowana gzymsami. Ganek na skrzydłach południowo-zachodnim oraz południowo-wschodnim znajduje się na kondygnacjach drugiej i trzeciej, wspierany na kamiennych konsolach z ornamentami. Balustrada jest wykonana w technice kamiennej, w formie tralkowej, również zrekonstruowana po 1945 roku. Ganek w skrzydłach północno-zachodnim, północno-wschodnim oraz południowo-zachodnim znajduje się na drugim piętrze i ozdobiony jest pełną balustradą. W przypadku pierwszego, ganek wspierany jest w przyziemiu filarowymi arkadami. Pozostałe ganki oparte są na ścianach, co dodaje całości estetycznej spójności oraz harmonii.

---

Oceń: Zamek Książęcy w Oleśnicy

---