Cerkiew Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny w Oleśnicy

---

Historia

W XIV wieku kanonicy regularni św. Augustyna z Wrocławia stworzyli w Oleśnicy swoją prepozyturę, znajdującą się poza miejskimi murami. W tej samej okolicy funkcjonował także szpital, dedykowany św. Jerzemu. Pierwsze pisane wzmianki o dziesięcinach, jakie przekazywał szpital, pochodzą z 1307 roku. W dniu 16 listopada 1340 roku biskup wrocławski Nanker zadecydował o włączeniu szpitala w struktury prepozytury, co oznaczało, że kanonicy przejęli odpowiedzialność za opiekę nad chorymi, udzielając im sakramentów oraz pełniąc rolę duszpasterzy.

Pierwotnie, prepozytura prawdopodobnie łączyła funkcję kaplicy i szpitala. W drugiej połowie XIV wieku rozpoczęto rozbudowę kaplicy w celu przekształcenia jej w kościół pod tym samym wezwaniem. W 1341 roku prepozytura otrzymała także młyn w Wiszni Małej, dedykowany na sfinansowanie ołtarza w kościele św. Jerzego, jednak nie ma pewności co do istnienia świątyni w tamtych czasach. Zasadnicze wsparcie finansowe przyszło w 1364 roku, kiedy księżna Eufemia, małżonka Konrada I, przekazała prepozyturze 10 grzywien czynszu.

W 1380 roku książę Konrad II Siwy podjął decyzję o fundacji nowego opactwa w Oleśnicy, które miało zostać objęte przez benedyktynów ze Słowiańskiego obrządku św. Cyryla i Metodego, sprowadzonych z Pragi. Wybrano lokalizację w dawnych fosach miejskich, w sąsiedztwie nieistniejącej Bramy Sycowskiej (znanej również jako Mariacka). Kościół benedyktynów, poświęcony Bożemu Ciału, przylegał do kościoła św. Jerzego na miejscu rozwiązanej kaplicy. W 1400 roku do świątyni benedyktynów dobudowano wieżę, która mogła pełnić także funkcje obronne ze względu na lokalizację przy murach obronnych.

Z czasem jednak praski klasztor benedyktynów, rytu słowiańskiego, nie mógł dłużej utrzymywać swoich filii. W rezultacie książęta Albert oraz Karol I Podiebradowiczowie zwrócili się do biskupa wrocławskiego Jana IV Rotha o zgodę na włączenie dóbr oleśnickich benedyktynów do prepozytury kanoników św. Augustyna. 13 stycznia 1505 roku biskup wydał polecenie połączenia majątków, co doprowadziło do zburzenia ścian dzielących oba kościoły oraz przeniesienia ołtarza na północną stronę świątyni św. Jerzego.

Przemiany religijne w księstwie oleśnickim przyniosły wydarzenia z 1538 roku, kiedy Podiebradowie wprowadzili protestantyzm, zmuszając duchownych katolickich do opuszczenia tych terenów. Klasztor augustiański, który wówczas pozostał opuszczony, został przekształcony w przytułek, a kościół Bożego Ciała przeszedł w ręce protestantów, otrzymując wezwanie Najświętszej Maryi Panny (NMP). Od XVI wieku aż do końca XVIII wieku w kościele prowadzono nabożeństwa protestanckie, które dla ludności polskiej przewodził pastor Jerzy Bock. Po jego śmierci w 1690 roku został pochowany w kościele, w miejscu jego grobu do 1936 roku.

W XVII i XVIII wieku stopniowo wyburzano zabudowania klasztorne. W 1609 roku podjęto się odnowienia przestrzeni kościoła św. Jerzego, wprowadzając zmiany w kształcie okien oraz dobudowując kruchtę od strony południowej kościoła NMP. 26 listopada 1659 roku książę Sylwiusz Nimrod Wirtemberski ufundował trzy nowe dzwony dla kościoła, a ich uroczyste zawieszenie miało miejsce już 30 listopada tego samego roku. W 1680 roku w wyniku burzy uszkodzeniu uległa wieża, na której dwa lata później zamontowano nowy hełm, a w 1687 roku książę Sylwiusz Fryderyk ustanowił w kościele lożę książęcą.

W 1703 roku, jego następca Chrystian Ulryk I, fundował ołtarz z amboną oraz oknami. W 1720 roku Michael Engler otrzymał zlecenie na budowę organów dla świątyni. Rok później zainstalowano instrument składający się z 13 głosów, jednego manuału oraz trzech miechów. W 1799 roku przystąpiono do renowacji wieży kościoła, który otrzymał nowy hełm zaprojektowany przez Georga Wilhelma Hellera, nawiązujący wyglądem do wieży kościoła Mariackiego w Berlinie. Prace te przeprowadzono dzięki wsparciu księcia Fryderyka Augusta.

4 kwietnia 1818 roku zlikwidowano przykościelny cmentarz, a w 1842 roku organy przeszły kolejne remonty. W 1872 roku świątynia została przekształcona w kościół garnizonowy. Podczas I wojny światowej, w 1917 roku, cynowe piszczałki z prospektu zostały zarekwirowane na rzecz wojennego wysiłku, a w 1933 roku przeprowadzono generalny remont. Lata 1939–1941 to czas rekonstrukcji organów Englera realizowanej przez firmę Sauer z Frankfurtu nad Odrą.

W biały dzień budowla, jak i organowa instalacja, uległa zniszczeniu i pożarowi w 1945 roku. Część gotyckich stalli znalazła nowe miejsce w kościele św. Jana Apostoła. Odbudowę przeprowadzono z myślą o potrzebach prawosławnej parafii Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, która od 1963 roku prowadziła nabożeństwa w wieży, a od 1978 roku zajmowała cały budynek. W latach 1966-1970 przeprowadzono kompleksową renowację murów oraz wieży, a także zadaszono świątynię. Do tego wybudowano również ścianę oddzielającą dwa kościoły. Pierwsi prawosławni wierni w Oleśnicy byli przesiedleńcami w ramach akcji „Wisła”. W 2001 roku zakończono remont wnętrz nieużywanego kościoła św. Jerzego, jednak w 2005 roku obiekt ten został zamknięty. W 2024 roku Urząd Miasta podpisał umowę z parafią na remont elewacji oraz dekoracji sgraffitowych widniejących na jej powierzchni.

Architektura

Cerkiew, wzniesiona w stylu gotyckim, stanowi wyjątkową konstrukcję w skali całego kraju, ponieważ jedna z jej części została założona przez benedyktynów obrządku wschodniego. Jej architektura jest świadectwem wpływów regionów saksońsko-łużyckich, co szczególnie podkreśla symbol strzechy obecny na jednej z kolumn.

Budowla ta jest zorientowana w sposób charakterystyczny, a w jej bryle wyróżniają się dwie świątynie. Północna część, czyli kościół św. Jerzego, to konstrukcja jednonawowa, natomiast południowa część, która jest cerkwią Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny, daje przykład budowli trójnawowej. Interesującą cechą tej drugiej świątyni jest to, iż prezbiterium nie zostało na stałe wyodrębnione, lecz znajduje się w trzecim przęśle, które obecnie oddzielone jest przepierzeniem, tworzącym zakrystię oraz część ołtarzową.

Na zachodniej ścianie południowej cerkwi umiejscowiona jest pięciokondygnacyjna wieża kościelna, która zwieńczona jest ażurowym hełmem oraz latarnią osadzoną na kwadratowej podstawie. Obok wieży znajduje się okrągła przybudówka z klatką schodową. Środkowa część ściany południowej prowadzi do kruchty.

Obie świątynie, jak również kruchta, są pokryte osobnymi dachami, które mają formę dwuspadową, a przybudówka wieży zwieńczona jest dachem w kształcie stożka.

Ściany zewnętrzne cerkwi zbudowano z cegły ułożonej w sposób typowy dla architektury gotyckiej. Poza kruchtą, przybudówką wieży oraz podstawą wieży, ściany pozostają nieotynkowane, natomiast wewnętrzne ściany cerkwi pokrywa tynk wapienny o dwóch warstwach: cementowo-wapienny. Arkady, które wcześniej łączyły obie świątynie, zostały zamurowane, pozostawiając jedynie parkowane wnęki.

W 1970 roku zrekonstruowano ceglaste sklepienia krzyżowo-żebrowe, które podpierane są przez cztery filary oraz filary przyścienne. W przyziemiu wieży można podziwiać ten sam typ sklepienia, a w kruchcie na uwagę zasługuje sklepienie kolebkowe z lunetami.

Elewacje szczytowe na wschodniej ścianie kończą się trójkątnymi szczytami. Elewacja północna prezentuje prostą formę, natomiast elewacja południowa jest dynamicznie artykułowana przez cztery szkarpy, pomiędzy którymi, w przyziemiu, zamontowane są ostrołuczne okna. W centrum przyziemia znajduje się gzyms, a elewacja zachodnia, podobnie jak wschodnia, składa się z dwóch części, przy czym południowa część wieży zostaje zasłonięta przez wieżę.

Kruchta przylegająca do elewacji południowej zdobiona jest sgraffitami i posiada dwukondygnacyjny szczyt z profilowanymi gzymsami oraz półkolistym naczółkiem. Boczne fragmenty kruchty uzupełniają ostrołuczne, podłużne okna. Z kolei elewacja północna została podzielona przez szkarpy, w których umiejscowiono wnęki po zamurowanych oknach. Wszystkie elewacje wieży zakończone są gzymsami, a zachodnia część wyposażona jest w szkarpy. W elewacjach północnej i południowej widoczne są również wnęki po oknach, które zostały zamurowane.

---

Oceń: Cerkiew Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny w Oleśnicy

---